Trasowanie – podstawowe zasady – kątownik i nóż

Kontynuujemy cykl artykułów poświęconych narzędziom ręcznym w stolarstwie. Tym razem skupiamy się na trasowaniu i akcesoriom, które zapewniają precyzję tego procesu.

Trasowanie – co to?

Trasowanie to wyznaczanie linii na powierzchni materiału – w naszym przypadku drewna – które pozwolą na jego precyzyjną obróbkę. Trasujemy, by wyznaczyć kształty i wymiary poszczególnych elementów, połączeń stolarskich lub otworów.

Trasowanie to najważniejszy etap prac w stolarce, to od niego zależy precyzja naszych połączeń stolarskich i całego projektu. Tak naprawdę to nie strug, frezarka czy piła decydują o jakości naszych mebli, a właśnie te niepozorne narzędzia stolarskie do trasowania. Zatem najwięcej uwagi powinniśmy poświęcić właśnie trasowaniu. Źle wyznaczone linie mogą zrujnować projekt, a na pewno przysporzą nam wielu problemów i wydłużą cały proces.

Narzędzia do trasowania drewna

We wcześniejszych wpisach na blogu znajdziecie artykuł poświęcony podstawowym narzędziom ręcznym, w tym również narzędziom do trasowania – Podstawowe narzędzia stolarskie – od czego zacząć? – Bensari Workshop

Wśród najważniejszych akcesoriów i narzędzi do trasowania drewna znajdują się:

• ołówek,
• nóż stolarski,
• znacznik stolarski,
• kątownik.

W dzisiejszym wpisie omówimy nóż oraz kątownik jako podstawowe narzędzia do trasowania.

Zasady precyzyjnego trasowania

• Jeśli to tylko możliwe mocujemy element w docisku.

Przygotowując się do trasowania drewna spróbujmy wyeliminować wszystkie czynniki, które mogą wpłynąć negatywnie na efekt trasowania: brak stabilności, nierówne podłoże itp.

• Nie próbujmy dostosowywać ustawień ciała do elementu zamocowanego w docisku.

Często widzę na warsztatach stolarskich kursantów próbujących wyginać się, by prawą ręką przez lewe ramię wykonać kolejną rysę na elemencie. Taka gimnastyka zemści się na nas szybko. W tym wszystkim nie chodzi o naszą wygodę, lecz o dokładne wytrasowanie elementu. Dlatego w takiej sytuacji zmieniamy pozycję elementu w docisku układając go tak, aby pewnym ruchem i precyzyjnie dokończyć trasowanie. Należy pogodzić się z faktem, że element będzie wielokrotnie wkładany i wyciągany z docisków. Wbrew pozorom jest to oszczędność czasu.

• Sprawdźmy, czy nasz kątownik faktycznie pokazuje kąt prosty. O sposobach na to napiszę w odrębnym poście.
• Używajmy ostrych noży.

Nóż (rysak) czy ołówek?

Warto pochylić się nad kwestią, kiedy używamy noża (rysaka), a kiedy ołówka. Oczywiście prezentuję tu moje subiektywne podejście podyktowane bezkompromisowością co do jakości połączeń stolarskich.

Zastosowanie ołówka w trasowaniu

Zasadniczo ołówka używamy wszędzie tam, gdzie nie oczekujemy jakości i precyzji (linie, które nie będą widoczne i których dokładność nie wpłynie na jakość mebla). I tak stosuję ołówek między innymi do:

• wstępnego trasowania,
• oznaczania elementów,
• wyznaczania niewidocznych linii cięcia w czopach.

Zaletą wykonywania znaczeń ołówkiem jest to, że jest szybki, nie niszczy powierzchni drewna z wyjątkiem cienkich ołówków automatycznych, które wrzynają się głęboko w strukturę drewna. Wadą ołówka jest to, że takie oznaczenia są niezdefiniowane. Mają różną szerokość, nawet w zakresie jednej linii, w zależności od tego, pod jakim kątem rysujemy lub jak bardzo ołówek się stępił. Oprócz tego ołówki skaczą na słojach drewna. Zasadniczo uznajemy, że jeśli widzimy ołówek, to zauważymy również szparę w połączeniu.

Ja używam zwykłych, drewnianych ołówków do rysowania o twardości HB. Nie lubię typowych grubych ołówków stolarskich. Ważne dla mnie jest, aby ich ołówków były w jaskrawych kolorach, aby szybko je namierzyć w warsztacie. Po grube ołówki, typowo stolarskie, sięgam bardzo rzadko, zazwyczaj, gdy trasuję wstępnie na tartacznych, brudnych deskach.

Dodatkowe opcje ołówków do trasowania

W codziennej pracy używam również kolorowych kredek i białych ołówków. Kolorowe kredki pomagają mi znakować elementy w skomplikowanych projektach stolarskich, a biały ołówek stosuję do ciemnych gatunków drewna, np. do orzecha amerykańskiego.

Trasowanie nożem

Nóż stolarski jest trudniejszym narzędziem, niszczy drewno ale jest „zdefiniowany”, można precyzyjnie włożyć w utworzoną przez niego rysę dłuto. I wprawdzie widzimy rysę, ale jest ona cięta bezstratnie, co oznacza, że przy klejeniu powinna się ona w całości zasklepić.

Zastosowanie noża w trasowaniu

Noża używam wszędzie tam, gdzie potrzebuję precyzji w budowie połączeń:

• do wyznaczania granic zewnętrznych (widocznych) części czopów i gniazd
• do wyznaczania linii do wykonania odsadzeń
• przy trasowaniu wczepin jaskółczych ogonów
• przy innych widocznych elementach połączeń stolarskich, które mają się ze sobą stykać (w swoich projektach nie używam wypełniaczy, kitów etc.)

Jak prawidłowo korzystać z kątownika?

Wydawałoby się, że kątownik to proste narzędzie, ale większość osób rozpoczynających swoją przygodę ze stolarstwem ma z tym mniejszy lub większy problem. Wynika on oczywiście po części z braku doświadczeń i właśnie braku zrozumienia kluczowej roli trasowania. Złe trzymanie kątownika skutkuje źle postawioną rysą bądź linią.

Mamy tu do czynienia z dwoma błędami, pierwszy to oczywiście brak kąta (w tym przypadku prostego), a drugi to przekrzywiony i przez to uniesiony liniał, który generuje dodatkowy błąd przy trasowaniu.

Kluczowe elementy trasowania z użyciem kątownika

• Stopa (trzon)

Aby zrozumieć, jak prawidłowo trzymać kątownik zacznijmy od jego stopy (trzona). Dobre kątowniki stolarskie nie bez powodu mają ciężką, często żeliwną stopę. Jej prawidłowe przyłożenie gwarantuje uzyskanie założonego kąta. Pierwszym punktem chwytu powinien być wię punkt pośrodku styku stopy kątownika z naszym elementem drewnianym, tak, aby precyzyjnie go docisnąć.

Pamiętajmy, by przykładać kątownik na jak największej części stopy, aby mieć pewność naniesienia właściwej linii. Często wystarcza obrócenie kątownika, by to uzyskać.

• Kontra

Drugim punktem chwytu jest tzw. „kontra” czyli dwa lub trzy palce (mały, serdeczny i/lub środkowy), które przytrzymują trasowany element, by dopełnić i uzyskać mocny, stabilny chwyt.

• Docisk liniału

Ostatnim ważnym elementem chwytu jest dociśnięcie palcem wskazującym liniału tak, by przylegał on precyzyjnie do trasowanego elementu.

Jak trafić w punkt?

Kontra, o której wyżej pisałem ma jeszcze jedno znaczenie. Chwyt taki pozwala na swobodne przesuwanie kątownika do miejsca przeznaczenia. Starajmy się nie robić tego na oko. Najpierw przyłóżmy nóż lub ołówek w punkt, a potem przesuńmy delikatnie liniał starając się przesuwać stopę po krawędzi elementu tak jakby po prowadnicy. Po uzyskaniu właściwej pozycji zepnijmy mięśnie, by mocno i stabilnie unieruchomić liniał.

Starajmy się przykładać kątownik do noża, który jest blisko stopy kątownika, unikniemy wtedy niepewności przy wyznaczaniu właściwego kąta. Ustalenie punktu przyłożenia 20 cm powyżej stopy może spowodować, że nie będziemy w stanie ustalić prawidłowego położenia kątownika.

Jak poprawnie prowadzić nóż podczas trasowania?

O nożach stolarskich napiszę odrębny post, tu skupię się na podstawowych zasadach pracy z tym narzędziem ręcznym. Błędy wynikające z prowadzenia noża wzdłuż liniału wynikają z braku świadomości budowy narzędzia. Poniżej na Rysunku 1. przedstawiłem dwa przypadki wykorzystania noża: z dwoma fazami i noża z jedną fazą.

Sekcja 1. dotyczy noża (kolor czarny) z jedną fazą ustawioną na zewnątrz liniału. Sekcja 2. natomiast noża (kolor czarny) z dwoma fazami, taki jak na zdjęciach. Prawidłowe prowadzenie noża opisano symbolem A, odpowiednio 1A i 2A.

Zauważcie, że prawidłowe prowadzenie noża w obu przypadkach wiąże się z odchyleniem noża od liniału (kolor bordowy). W przypadku noża z jedną fazą odchylamy go nieznacznie, a w przypadku noża z dwoma fazami, tak aby skompensować właśnie tą fazę. Gwarantuje to ustanowienie rysy tuż przy dolnej krawędzi liniału, tak jak na zdjęciu. Zbyt duże pochylenie noża może skutkować zacięciem włókien drewna pod liniałem. Zachęcam Was do przećwiczenia tego ruchu, by dobrze go opanować.

Przechylenie noża w kierunku liniału bądź prostopadłe prowadzenie noża z dwoma fazami skutkuje powstaniem rysy nie tam, gdzie zamierzaliśmy ją postawić. Będzie ona zauważalna obok liniału, tak jak przedstawiłem to na zdjęciu 5.

Zdjęcie 5. Dystans pomiędzy liniałem i wytrasowaną linią powstały przez niewłaściwe trzymanie noża.

Jeżeli widzimy ten dystans, to zauważymy również szparę w połączeniu.

Podsumowanie

Omówiliśmy podstawowe narzędzia do trasowania jakimi są nóż stolarski, kątownik i ołówek. Odpowiadają one za znaczną część procesu trasowania. Może poza cyrklem, pozostałe narzędzia właściwie są ich uzupełnieniem. I choć samo trasowanie jest czasochłonne i monotonne, to warto poświęcić mu najwyższą uwagę, bo od jego precyzji będzie zależał sukces naszego projektu.

Pozdrawiam

Tom Bensari