Trasowanie odsadzeń to temat, który wydaje się prosty, a jednak wokół niego narosło wiele nieporozumień i uproszczeń. W ramach cyklu o narzędziach ręcznych, w tym kątownikach kombinowanych, przyjrzymy się, jak prawidłowo trasować odsadzenia w połączeniu czop i gniazdo.
Co to jest odsadzenie w połączeniu stolarskim?
Odsadzenie to fragment elementu stolarskiego, który stanowi przejście z części głównej do złącza.
Głównym zadaniem odsadzenia w połączeniu stolarskim jest:
– zamaskowanie niedoskonałości wykonania złącza,
– poprawa estetyki połączenia,
– zapewnienie ścisłego i bezszczelinowego styku powierzchni.
Najczęściej spotykamy je przy czopach i gniazdach – prawidłowo wykonane odsadzenie czopa estetycznie łączy się z powierzchnią elementu, w którym znajduje się gniazdo tak jak na Zdjęciu 3.
Jak trasować odsadzenia?
Do trasowania odsadzeń potrzebne są podstawowe narzędzia ręczne:
– kątownik,
– nóż stolarski (rysak),
– ewentualnie znacznik stolarski.
Dlaczego nie ołówek? Bo tylko nóż stolarski pozwala na precyzyjne, jednoznacznie zdefiniowane linie. Szczegóły znajdziesz w jednym z poprzednich wpisów na blogu: Trasowanie – podstawowe zasady – kątownik i nóż – Bensari Workshop.
Prawidłowo wytrasowane rysy, na podstawie których wykonane zostało powyższe odsadzenie od czopa, muszą zawierać się w płaszczyźnie.
Trzy sposoby trasowania odsadzeń
- Trasowanie na gotowym, poprawnym geometrycznie elemencie
Pierwszym sposobem na wytrasowanie odsadzenia jest wykonanie linii wokół elementu, który uprzednio został prawidłowo przygotowany i sprawdzony pod względem geometrycznym. To znaczy, że mamy zaufanie zarówno do tego, że wszystkie boki elementu są płaszczyznami w sensie geometrycznym, oraz, że wszystkie krawędzie elementu są względem siebie równoległe. W takim przypadku nie ma znaczenia ani kolejność, ani sposób przykładania kątownika do elementu.
A co jeśli taki element nie jest perfekcyjny w sensie geometrycznym, boki nie są płaszczyznami, albo krawędzie nie są względem siebie równoległe? Wtedy wytrasowanie prawidłowego odsadzenia będzie niemożliwe i zwykle zakończy się błędem takim jak na Rysunku 1. poniżej.
Błąd zaznaczony czerwonym kółkiem zależy od skali nierównoległości przeciwstawnych płaszczyzn. Zwykle jest on niewielki, ale na tyle istotny, że będzie on wpływał na jakość trasowania. Czy zatem możemy ominąć problem wcześniejszego perfekcyjnego wyprowadzania geometrii elementu? Tak. Mamy na to dwa kolejne sposoby.
- Trasowanie znacznikiem stolarskim
Drugim sposobem to wykonanie odsaadzenia znacznikiem stolarskim. Korzystając z faktu, że sztorce elementu ucieliśmy pod kątem prostym w stosunku do boków elementu, lub taki kąt wyprowadziliśmy na przystrugni, możemy takie odsadzenie wytrasować właśnie znacznikiem stolarskim.
Wadą takiego rozwiązania jest konieczność wcześniejszego wyprowadzenia płaszczyzny, na przykład na sztorcu deski, co przy dużych przekrojach może być trudne. Inną wadą jest to, że przy bardzo małych przekrojach łatwo o błąd. Zaletą jest szybkość wykonania takiego odsadzenia.
- Trasowanie na podstawie dwóch sąsiadujących płaszczyzn referencyjnych
Trzecim, uniwersalnym sposobem jest wykorzystanie dwóch sąsiadujących płaszczyzn referencyjnych. Dlaczego uniwersalnym?
Ponieważ:
- Nie potrzebujemy elementu wykonanego idealnie geometrycznie
- Nie potrzebujemy wyprowadzać płaszczyzny na sztorcach
- Pozwala nam na wytrasowanie odsadzenia na zbieżnych elementach, takich jak zwężające się nogi od stołu
- Oszczędzamy czas
Jak wytrasować odsadzenie?
Przede wszystkim musimy wybrać i przygotować dwie, koniecznie sąsiadujące płaszczyzny referencyjne. Jeśli żaden z boków nie jest płaszczyzną, to najpierw musimy je wyprowadzić, na przykład strugiem płaszczyznowym. Dlaczego? Dlatego, że rysy wytrasowane z dwóch sąsiednich boków jednej płaszczyzny będą względem siebie równoległe.
Na tej samej zasadzie potrzebujemy kolejnej, sąsiedniej płaszczyzny, aby wytrasować kolejne dwie równoległe rysy. W ten sposób niezależnie od tego, jak przedstawia się kondycja pozostałych boków elementu, trasowanie takiego elementu zakończy się sukcesem.
Dlaczego wyprowadzenie płaszczyzny referencyjnej jest tak ważne?
Drewno to materiał naturalny, wchodzący w interakcje z otoczeniem. Trudno jest oczekiwać, że po obróbce, nawet narzędziami ręcznymi, zachowa wymiar na zawsze. Napięcia wzrostowe, wilgoć i inne czynniki wpływają na jego pracę i ciągłą zmianę wymiarów. Również obróbka maszynowa ma swoją dokładność i zależy od wielu czynników, w tym i takich niezwiązanych z jakością sprzętu. Na przykład obrabianie grubościówką desek o bardzo urozmaiconym usłojeniu może zakończyć się błędami rzędu 0,2 mm w grubości takiej deski. Dodatkowo efekty typu snipe uniemożliwiają prawidłowe trasowanie. Wszystko to sprawia, że tak wykonane elementy są dalekie od perfekcji geometrycznej, pozwalającej na wykonanie prawidłowego odsadzenia.
Wszelkie nierówności mogą wpływać na trasowane linie, które nie będą miały szansy utworzyć płaszczyzny odsadzenia. Na Rysunku 3. przedni bok miał lekką wadę z prawej strony u góry (lekki ucios wzdłuż czerwonej krawędzi). Wytrasowanie rys od tego boku nie doprowadzi do prawidłowego wytrasowania odsadzenia – linie nie spotkają się z prawej strony, mimo że zielone rysy zostały wytrasowane pod tym samym kątem od wyszarzonego boku, który nie jest płaszczyzną.
Co się stanie, jeśli pominiemy w trasowaniu płaszczyzny referencyjne?
Jeśli dwie przeciwstawne linie (zielona i czerwona) wytrasujemy od różnych boków elementu (A i B na Rysunku 2.), a te boki nie będą równoległe, to nie ma możliwości, aby te linie wyznaczyły prawidłowo odsadzenie. Na Rysunku 2. zielona linia została wytrasowana od płaszczyzny A i linii X, a czerwona linia od płaszczyzny B i do linii X . Na boku B nie da się połączyć linii czerwonej i zielonej pod kątem prostym!
Może wiele osób się zdziwi ale kąty pomiędzy płaszczyznami nie mają żadnego znaczenia. Zatem nasze rozważania dotyczą każdego elementu o dowolnym przekroju czworokątnym.
Etapy trasowania odsadzenia
1. Wybór płaszczyzn referencyjnych
Wybieramy dwa sąsiadujące ze sobą boki elementu i jeśli nie są płaszczyznami to wyrównujemy je np. strugiem, aby uzyskać płaszczyzny.
2. Oznaczenie płaszczyzn
Nanosimy na płaszczyzny oznaczenia np. klasyczne F lub po prostu X (niebieski symbol na Rysunku nr 5.)
3. Trasowanie
Niezależnie od którego boku zaczynamy trasowanie, i w którą stronę obracamy element, wystarczy tylko pamiętać, aby stopę kątownika przykładać do jednej z dwóch oznaczonych płaszczyzn referencyjnych. W ten sposób jesteśmy w stanie wytrasować prawidłowo odsadzenie – patrz na Rysunek nr 5.
Opieramy stopę kątownika o pierwszą płaszczyznę referencyjną i w odpowiednim miejscu (wyznaczonym w zależności od projektu) trasujemy pierwszą rysę.
Przekręcamy element o 90 stopni, nieważne w którą stronę, pilnując przy tym, by stopa kątownika oparta była o jedną z dwóch płaszczyzn referencyjnych, wkładamy nóż w narożnik w miejscu zakończenia poprzedniej rysy i delikatnie dosuwamy kątownik. Ustanawiamy drugą rysę. Przekręcamy dalej i powtarzamy czynności z trzecią i czwartą rysą, cały czas pilnując ustawienia stopy kątownika.
4. Kontrola jakości
Pozostała nam ostatnia czynność, czyli sprawdzenie, czy linie się spotkały ze sobą i czy nie ma przesunięć. Jeśli tak to analizujemy sytuację, wyciągamy wnioski i ponownie wykonujemy lub poprawiamy odsadzenie. Jeśli rysy się spotkają w każdym narożniku, oznacza to, że prawidłowo wyznaczyliśmy odsadzenie od czopa.
Najczęstsze błędy przy trasowaniu odsadzenia
Nawet doświadczeni stolarze popełniają błędy przy trasowaniu odsadzeń. Warto je poznać, by uniknąć problemów podczas pracy w warsztacie.
1. Źle wyprowadzone płaszczyzny
Brak starannie przygotowanych płaszczyzn referencyjnych to najczęstsza przyczyna nieprecyzyjnych odsadzeń. Nierówne boki elementu sprawiają, że linie trasowane kątownikiem nie utworzą poprawnej płaszczyzny.
2. Kątownik, który nie ma kąta prostego
Sprawny kątownik to podstawa w pracy stolarza. Nawet minimalne odchylenie od 90° może skutkować nieestetycznym połączeniem. Choć odsadzenie można wykonać pod innym kątem (np. używając kątownika nastawnego), w przypadku złączy projektowanych na prosty kąt efekt będzie niezadowalający.
3. Brudny kątownik
Krople kleju czy wgnioty w jego stopie mogą zaburzyć jego prawidłowe przyleganie do elementu. Regularnie kontroluj stan swojego kątownika i dbaj o jego czystość.
4. Zbyt silne dociskanie kątownika do noża stolarskiego
Podczas trasowania kolejnych linii zbyt mocne dostawienie kątownika do ustawionego ostrza może przesunąć nóż, powodując drobne odchylenia. Nawet niewielkie błędy często sumują się w widoczny problem na końcu.
5. Ustawianie kątownika „na oko”
Przykładanie kątownika bez wcześniejszego ustawienia noża w linii cięcia to prosty sposób na błąd. Światło i cienie mogą zmylić oko. Najpierw umieść nóż stolarski w odpowiednim punkcie, a dopiero potem delikatnie dosuń do niego kątownik.
6. Złe prowadzenie noża względem liniału
To najczęstszy błąd przy trasowaniu w ogóle. W artykule o podstawach trasowania wyjaśniłem, jak poprawnie prowadzić nóż, by linie były czyste, proste i precyzyjne.
Podsumowanie
Trasowanie odsadzeń to jedna z podstawowych umiejętności w nauce stolarstwa. Choć na pierwszy rzut oka wydaje się proste, w praktyce ma ogromny wpływ na estetykę i trwałość złączy – zwłaszcza w połączeniu czop i gniazdo. Opanowanie tej techniki pozwala uniknąć błędów, które mogą zniweczyć wiele godzin pracy.
Warto ćwiczyć wszystkie trzy metody trasowania, aby podczas pracy w warsztacie móc świadomie wybrać tę, która najlepiej sprawdzi się w danym projekcie.
Na naszym kanale na Youtube znajdziecie film poświęcony trasowaniu, z praktycznymi uwagami dotyczącymi narzędzi i technik:
👉 Kątownik – trasowanie odsadzeń w stolarstwie
👉 Jeśli chcesz w praktyce poznać tajniki pracy z narzędziami ręcznymi, sprawdzić różne techniki trasowania i pod okiem instruktora przećwiczyć je krok po kroku, koniecznie zajrzyj do wpisu o warsztatach stolarskich Bensari Workshop. To najlepszy sposób, by zdobyć solidne podstawy i przenieść teorię w praktykę.
